ΣΆΒΒΑΤΟ..
με μουσική


ΣΟΣΙΑΛΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, ΑΡΙΣΤΕΡΑ, ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ
ΚΑΙ ΜΕΙΣ 
του Τάσου Γιαννίτση 


Ο Νίκος Μουζέλης είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνιολογίας στο London School of Economics, όπου υπηρέτησε για πολύ μακρύ διάστημα. Τον πρωτογνώρισα μετά την πτώση της δικτατορίας, όταν η Καλλιόπη Μπουρδάρα –απλή συνωνυμία με τη βουλευτή– συγκέντρωνε τότε και οργάνωνε παρουσιάσεις και συζητήσεις στο σπίτι της, καλώντας σημαντικό αριθμό νέων μελετητών και επιστημόνων, που ασχολούνταν με θέματα της χώρας μας σε μια κρίσιμη φάση. Το βιβλίο του Νίκου Μουζέλη «Νεοελληνική Κοινωνία: Όψεις Υπανάπτυξης» ήταν τότε μια σημαντική συμβολή στην ανάλυση της ελληνικής πραγματικότητας, που με άλλες αναλύσεις αποτέλεσαν ένα σημαντικό υπόβαθρο για την κατανόηση της πορείας και των προβλημάτων της χώρας, στην αφετηρία της μεταπολίτευσης. Φυσικά, με συμφωνίες και διαφωνίες. Με τον Νίκο Μουζέλη βρεθήκαμε μαζί στη Συντακτική Επιτροπή του μηνιαίου περιοδικού «Οικονομία και Κοινωνία», που εξέδωσε 18 τεύχη μεταξύ 1979 και 1981. Ο Μουζέλης, συνολικά, συνέβαλε και με πολλά άλλα έργα του στην κατανόηση σημαντικών σύγχρονων προβληματικών.

Στο βιβλίο του ο Ν. Μουζέλης θέτει πολλά και κρίσιμα ερωτήματα και μας πάει πίσω, back to the basics, γύρω από τρεις θεματικές: τη νεωτερικότητα και τις παγκόσμιες τάσεις στην εξέλιξη καπιταλισμού, την Ευρώπη και τη Σοσιαλδημοκρατία και το Κοινωνικό Κράτος.


Μέσα στο πλαίσιο αυτό, θεωρώ ότι τέσσερα ερωτήματα είναι κεντρικά:

Τι σημαίνει ότι ο καπιταλισμός κάποια αόριστη στιγμή στο μέλλον θα καταρρεύσει, όμως στο μεταξύ εξαπλώνεται, ενώ η Σοσιαλδημοκρατία ασθμαίνει και εμφανίζει αισθητή υποχώρηση;
Γιατί αφού –κατά τους επικριτές της– η Σοσιαλδημοκρατία έχασε το φιλεργατικό χαρακτήρα της, τα αδύναμα κοινωνικά στρώματα που έχασαν, στράφηκαν προς επιλογές που οδηγούν μακριά από τη Σοσιαλδημοκρατία, στον αντίποδα του εξανθρωπισμένου καπιταλισμού – για να χρησιμοποιήσω έναν όρο του συγγραφέα;
Τι χρειάζεται για να φτάσουμε σε ένα κοινωνικά και πολιτικά αποδεκτό και βιώσιμο σύστημα;
Γίνεται κάτι λάθος ή όχι;
Θα κάνω επιλεκτικά ορισμένα σχόλια και στις τρεις παραπάνω ενότητες, με έμφαση στο πρόβλημα της Σοσιαλδημοκρατίας.

Ο Ν. Μουζέλης αναφέρεται σε ορισμένες από τις αναρίθμητες θεωρίες για την κρίση και κατάρρευση Καπιταλισμού. Η κρίση ήρθε, και μάλιστα πολλές φορές. Η κατάρρευση δεν φάνηκε. Στο μεταξύ κατέρρευσαν ή διαβρώθηκαν τα υπόλοιπα συστήματα.

1η διαπίστωση. Ο καπιταλισμός δεν είναι στατικός, μετεξελίσσεται, δεν έχει πρόβλημα προσαρμογής ούτε καν στο να πάρει στοιχεία από τη Σοσιαλδημοκρατία ή την Αριστερά –την όποια Αριστερά–, ώστε να ενισχύσει την ανθεκτικότητά του. Είναι οι απαντήσεις που δίνει:

Άδικες με διάφορα κριτήρια; Είναι Άδικες.
Χρονικά πεπερασμένες, αν και απροσδιόριστο για πόσο; Ναι.
Κοινωνικά προσαρμοσμένες στην περίοδο του Ψυχρού πολέμου και σκληρές στη συνέχεια; Επίσης, ναι.
Προσαρμοσμένες στη φύση του πολιτικού μοντέλου (νεοφιλελεύθερου, αυταρχικού, δικτατορικού, σοσιαλδημοκρατικού); Ναι. Βλέπουμε στην Κίνα, τη Σκανδιναβία, τις ΗΠΑ, την Ευρώπη, τη Λατινική Αμερική μια ατελείωτη αλυσίδα παραλλαγών του καπιταλισμού.

2η διαπίστωση και ερώτημα: Μπορούμε να συνεχίζουμε, σαν το Σίσυφο, να αναρωτιόμαστε πότε θα πεθάνει ο καπιταλισμός, μπορούμε όμως και να δούμε, αφ' ενός τι συμβάλει στο δυναμισμό του και αφ' ετέρου τι χρειάζεται για μια πειστική, ανθεκτική και ανθρώπινη εναλλακτική λύση.

Ο Ν. Μουζέλης διακρίνει πολύ εμφατικά το νεοφιλελευθερισμό από το φιλελευθερισμό και διαχωρίζει το παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα σε τρία υποσυστήματα: νεοφιλελεύθερο, σοσιαλδημοκρατικό και αυταρχικό. Κατανοεί, ότι τέτοιες διακρίσεις και γενικεύσεις είναι δύσκολες, ιδίως όταν στις οικονομικές παραμέτρους της διάκρισης προστίθενται και πολιτικές. Έχω κάποια ερωτήματα:

Γιατί δεν περιλαμβάνεται, ως 4η διάκριση, το φιλελεύθερο υποσύστημα, που δεν είναι ούτε νεοφιλελεύθερο, ούτε όμως και σοσιαλδημοκρατικό;
Γιατί τον αυταρχικό καπιταλισμό δεν τον ταξινομούμε ως παραλλαγή του νεοφιλελεύθερου καπιταλιστικού υποσυστήματος; Την επιχειρηματολογία στο βιβλίο, φυσικά, την είδα, αλλά δεν έχω πειστεί. Ο συγγραφέας θεωρεί, ότι τα δύο αυτά συστήματα έχουν διαφορετικές πολιτικές, μιντιακές, και γραφειοκρατικές ελίτ, με διαφορετικούς στόχους, δύναμη, θεσμούς και κουλτούρα. Πράγματι. Όμως, ένα αυταρχικό υποσύστημα, που ρυθμίζει με τους ίδιους σχεδόν κανόνες, όπως το νεοφιλελεύθερο, βασικές σχέσεις, όπως την αγορά εργασίας, την ελευθερία του κεφαλαίου, τις σχέσεις με το πολυεθνικό κεφάλαιο, το διεθνές εμπόριο, τις ανισότητες, θέματα κοινωνικής προστασίας, είναι τόσο συγγενικό με το δεύτερο, όσο είναι άλλα που εντάσσονται στην ίδια κατηγορία, παρά τις διαφορές τους (π.χ. το σκανδιναβικό με το ιταλικό μοντέλο). Εστιάζοντας την κριτική στο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, και αφήνοντας εκτός κριτικής τον αυταρχικό καπιταλισμό, έχουμε ανοίξει διάπλατα την πόρτα σε μια σύζευξη νεοφιλελεύθερου και αυταρχικού καπιταλισμού. Το θέμα είναι πολύπλοκο, αλλά μια τέτοια διάκριση έχει προβληματικές προεκτάσεις.
Το μέλλον της Ευρωζώνης


Ο Ν. Μουζέλης αναφέρεται στα προβλήματα και τις αδυναμίες της Ευρωζώνης, και σωστά. Αναφέρει ως μεγάλη αδυναμία την αρχιτεκτονική του ευρώ. Διαπιστώσαμε πράγματι την αδύναμη ανθεκτικότητά του απέναντι σε μια παγκόσμια νομισματική κρίση και γνωρίζουμε ότι η αδυναμία αυτή συνεχίζει να είναι υπαρκτή. Μήπως όμως να σκεφτούμε και ότι η δραχμή σε σχέση με το δολάριο ή το γερμανικό μάρκο έχασε μεταξύ 1975 και 1998 το 90% της αξίας της, με τεράστιες επιπτώσεις στις αποταμιεύσεις, το επίπεδο διαβίωσης, την ανταγωνιστικότητα, την εμπιστοσύνη στην οικονομία και πολλά άλλα; Μήπως αξίζει να δούμε και τι αδυναμίες θα είχαν ξεσπάσει σε εθνικό επίπεδο με την κρίση του 2007-2011 χωρίς το ευρώ; Δεν μπορούμε να το δούμε, αλλά δεν μπορούμε και να ξεχάσουμε το ερώτημα. Πάντως, στην Ευρωζώνη, άλλοι κατέρρευσαν, άλλοι στραπατσαρίστηκαν, αλλά έκαναν έγκαιρα την αναγκαία στροφή προς την αυτογνωσία, άλλοι είχαν την ιστορική γνώση για το τι θα υποστούν, αν ξεπατώσουν κεντρικές οικονομικές ισορροπίες. Όσοι κλυδωνίστηκαν, κάπως ισορρόπησαν. Στα χρόνια μετά το 2010, όλοι βελτιώνουν, συμπληρώνουν, προσαρμόζουν, ξέρουν τις αδυναμίες, και προσπαθούν να τις ξεπεράσουν. Στην Ελλάδα, έχουμε κολλήσει στο παιδικό μας τραύμα, να θέλουμε με το ενιαίο νόμισμα μια νομισματική πολιτική που είχαμε στο παρελθόν με το εθνικό μας νόμισμα, η οποία, με κάποιες εξαιρέσεις, αποσκοπούσε στη συγκάλυψη μιας αλυσίδας πολιτικών ανικανοτήτων, σκοπιμοτήτων και ανηθικοτήτων.
Ας μιλήσουμε λίγο διαφορετικά. Πίσω από το δίλημμα «εθνικό ή κοινό νόμισμα» βρίσκονται διαφορετικά συμφέροντα, τρόποι εκμετάλλευσης της εξουσίας, χειραγώγησης του εθνικού εισοδήματος και της αποταμίευσης των πολιτών, τα οποία οδηγούν σε ισχυρές συγκρούσεις με κρυπτο-ιδεολογική επίφαση. Στη σύγκρουση αυτή ξέρουμε ή θα έπρεπε να ξέρουμε, ποιοι ωφελούνται από την κερδοσκοπία στο εθνικό νόμισμα, από τις διολισθήσεις και υποτιμήσεις, τα υψηλά επιτόκια των 20% και 25% στα κρατικά ομόλογα και ο καθένας παίρνει θέση. Θυμάμαι το 1998, όταν επί κυβέρνησης Σημίτη η δραχμή εντάχθηκε στο ευρωπαϊκό σύστημα νομισματικών ισοτιμιών πόσο διάχυτη ήταν η οργή παραδοσιακών πόλων δύναμης, γιατί δεν γνώριζαν, όπως άλλες φορές, τίποτα εκ των προτέρων, ώστε να κερδοσκοπήσουν ανέξοδα.

Η διαφορά όμως μεταξύ Ελλάδας και άλλων στην κρίση δεν σχετίζεται ούτε με τις αδυναμίες στο ευρώ, ούτε με αναπτυξιακές διαφορές. Γιατί, έτσι, δεν μπορεί να εξηγηθεί, πώς αναπτυξιακά συγκρίσιμες χώρες δεν μας έκαναν παρέα στην κατάρρευση. Η διαφορά βρισκόταν στη διαφορετική ικανότητα αντίληψης και διαχείρισης της πραγματικότητας και μιας ροπής μας προς έναν αυτάρεσκο μανιερισμό της αδιαφορίας για τους κανόνες ενός παιχνιδιού, που είχε μετατοπιστεί από το πεδίο της ανέξοδης ρητορικής στο πεδίο μιας επώδυνης μάχης.

Ας συζητήσουμε τώρα για τη Σοσιαλδημοκρατία, την Αριστερά και το Κοινωνικό Κράτος 

Θα αναφερθώ σε επτά σημεία:

1. Υπάρχουν δύο τρόποι να συζητήσουμε για τη Σοσιαλδημοκρατία και την Αριστερά. Είτε να μιλήσουμε -με τα σημερινά όμως δεδομένα και τις σημερινές απειλές και προοπτικές- για κεντρικές αξίες, όπως την ανισότητα, την αλληλεγγύη, τους νέους, τη γήρανση, την κλιματική αλλαγή, την ανάπτυξη, είτε να μιλήσουμε για τακτικισμούς, συμμαχίες, πρόσωπα, οργανωτικές αδυναμίες, αδύναμες ηγεσίες. Θεωρώ, ότι η ουσία μιας πολιτικής δύναμης είναι η υλοποίηση κεντρικών κοινωνικών αξιών, όπως διαμορφώνονται σε κάθε ιστορική περίοδο. Χωρίς αυτές, ούτε Σοσιαλδημοκρατία, ούτε Αριστερά υπάρχει. Οδηγείται κανείς σε αποστεωμένα πολιτικά κατασκευάσματα, η ιδεολογική, και όχι μόνο, αποτυχία των οποίων είναι προδιαγεγραμμένη.

2. Όπως διαπιστώνει ο Ν. Μουζέλης, σήμερα, οι δυνάμεις της Αριστεράς και της Σοσιαλδημοκρατίας χαρακτηρίζονται από μια εντυπωσιακή υποχώρηση παντού, και κινδυνεύουν να χάσουν και στην Ευρώπη, όπου οι πιο ακραίες αποχρώσεις συντηρητισμού κερδίζουν έδαφος. Μπορεί κανείς να δει την κρίση αυτή από δύο οπτικές. Είτε ότι προκλήθηκε από την άνοδο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, είτε ότι η άνοδος της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης έγινε εφικτή λόγω της αδυναμίας και της κρίσης της Σοσιαλδημοκρατίας και της Αριστεράς. Ανάλογα με το τι πράγματι συμβαίνει, τα πολιτικά συμπεράσματα είναι πολύ αντίθετα. 

Πάντως, άσχετα από αυτό, η Ευρώπη, παρά την συντηρητική της στροφή, είναι ο μόνος χώρος, όπου σοσιαλδημοκρατικές ή αριστερές δυνάμεις μπορούν ακόμα να λειτουργήσουν, γιατί η ιδεολογία του Διαφωτισμού, της ευρωπαϊκής ενοποίησης, της ειρήνης και της συνοχής, η ευρωπαϊκή κουλτούρα γενικά, αφήνουν σοβαρό χώρο για το Διαφορετικό, την Ελευθερία του Λόγου, τη Δημοκρατική Έκφραση. 

Το ερώτημα, που επανέρχεται συνεχώς στο βιβλίο, παραμένει: Γιατί οι δυνάμεις της Σοσιαλδημοκρατίας και της Αριστεράς υποχωρούν, σε μια φάση όπου, πανευρωπαϊκά, οι ανισότητες έχουν διευρυνθεί, η κοινωνική αλληλεγγύη για ευρύτατα κοινωνικά στρώματα φθίνει, ο κίνδυνος ανεργίας είναι υψηλός, οι οικονομικές επιδόσεις είναι αδύναμες; Μήπως γιατί η Σοσιαλδημοκρατία κέρδισε σε μια φάση γενικής ανόδου, όπου πολιτική αναδιανομής και Κοινωνικό Κράτος ήταν εύκολα, αλλά χάνει στη δύσκολη φάση, γιατί οι απαντήσεις της είναι λαθεμένες; Μήπως γιατί η Σοσιαλδημοκρατία προσχώρησε στις νεοφιλελεύθερες ιδέες; Μήπως γιατί Σοσιαλδημοκρατία και Αριστερά δεν έχουν επαρκείς ή πειστικές ιδέες ή αρνούνται να διατυπώσουν πραγματικές απαντήσεις στα σημερινά δύσκολα προβλήματα (κλιματική αλλαγή, εκπαίδευση, απασχόληση, υγεία, ασφαλιστικό); Γιατί ο Τραμπ, υποστηρίχθηκε τόσο πολύ και από μεσαία και χαμηλά εισοδηματικά στρώματα; Θα ήταν εξαιρετικά ελιτίστικο να υποστηρίξει κανείς, ότι τα στρώματα αυτά είναι ηλίθιοι ή εξαπατήθηκαν μαζικά.

Δεν υπάρχει μια απάντηση. Μια μερική απάντηση είναι, γιατί μέσα από διαφορετικά μονοπάτια, σε πολλές χώρες, ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνίας αντιμετωπίζει πραγματικότητες, που σε διαφορετικό βαθμό περιλαμβάνουν αδύναμη μεγέθυνση, τελματωμένα εισοδήματα, αυξανόμενη υπερχρέωση και χειρότερη κοινωνική προστασία. Η νέα αυτή πραγματικότητα εν μέρει είναι αποτέλεσμα εθνικών πολιτικών και εν μέρει μη αναστρέψιμων ανατροπών στις διεθνείς ισορροπίες δύναμης. Το νέο τοπίο οδηγεί σε πιο συντηρητικές επιλογές, ιδιαίτερα σε προνομιούχες κοινωνίες, που, παρ’ όλον ότι εξακολουθούν να βρίσκονται στο πάνω τμήμα της παγκόσμιας εισοδηματικής ιεραρχίας, βιώνουν την πτώση.

3. Έτσι οδηγούμαστε σε ένα άλλο γνωστό ζήτημα. Όταν τα προβλήματα και τα δεδομένα μεταβάλλονται ταχύτατα, η ανάγκη διαρθρωτικών αλλαγών, “μεταρρυθμίσεων” ή όποιο άλλο όνομα θέλει κανείς, για να μην βρεθεί η χώρα στα μετόπισθεν, είναι επιτακτική. Το ζητούμενο δεν είναι ούτε οι νεοφιλελεύθερες ιδεοληψίες, ούτε όμως και οποιεσδήποτε άλλες, ούτε και τα ταμπού της ιστορίας. Η πραγματικότητα θα αλλάξει, ξαναβρίσκοντας τρόπους για να προστατευθούν οι ‘κεντρικές αξίες’. Το ερώτημα είναι πώς θα γίνει αυτό, όχι ποιες είναι οι κεντρικές αξίες. Σε κάθε περίπτωση, το πώς κεντρικές αξίες και εργαλεία πολιτικής εξειδικεύονται σε κάθε ιστορική φάση, ώστε να γίνουν πολιτικά και κοινωνικά πειστικά, δεν είναι μια διαδικασία copy/paste.

Μεταρρυθμίσεις δεν είναι μόνο όσες αναφέρονται στα νεοφιλελεύθερα εγχειρίδια. Αυτά είναι χοντροκομμένες απόψεις, που οδηγούν στην αποτυχία και μετά αναζητούν νέες μάσκες. Είναι η διαρκής αναζήτηση πολιτικών απαντήσεων σε προβλήματα της πραγματικότητας, ιδίως στο εσωτερικό μιας χώρας. Είναι οι επιλογές για το πώς συγκρούεται κανείς με την πραγματικότητα, το παράλογο, το αντι-κοινωνικό, το αυτοκαταστροφικό, το μεσαιωνικό. Φτάσαμε στην απίστευτη κατάσταση, να επικρατεί η ιδιότυπη αντίληψη, ότι επειδή ο νεοφιλελευθερισμός προωθεί διαρθρωτικές μεταβολές, πρέπει να εναντιώνεται κανείς σε κάθε αλλαγή, αδιάφορα από το τι επιπτώσεις προκύπτουν. Φτάσαμε να σηκώνουμε τη σημαία του ‘Τέλους της Ιστορίας’, που χλευάσαμε στον Fukujama. Μια τέτοια απάντηση οδηγεί σε αναπτυξιακή οπισθοδρόμηση με ένα τεράστιο κοινωνικό κόστος. Το αν θα πετύχει σε μια χώρα ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός, η Σοσιαλδημοκρατία, η Αριστερά ή άλλο σύστημα, θα καθοριστεί από το τι γίνεται στη χώρα σε βασικά πεδία, όπως επιλεκτικά: εκπαίδευση, ισχυροποίηση της παραγωγικής βάσης, καινοτομία, υπέρβαση ξεπερασμένων μορφών Διακυβέρνησης.

Το γνωστό αντι-επιχείρημα είναι ότι οι Μεταρρυθμίσεις έχουν κόστος. Δεν ξέρω να υπάρχει στόχος χωρίς κόστος. Μάλιστα, η απραξία έχει πολύ μεγαλύτερο κόστος. Να το πω λίγο διαφορετικά. Ναι, υπάρχει κόστος, αλλά για τους επόμενους, και αυτό είναι το μεγάλο τίμημα που σήμερα ή αύριο θα πληρώνεται για όλες τις αδράνειες, τους αρνητισμούς και τα λάθη που έγιναν ή γίνονται, και συσσωρεύουν όγκους κοινωνικών προβλημάτων. Με διαφορετικά λόγια, είναι η προδοσία των σημερινών απέναντι σε όσους ακολουθούν, και επειδή σήμερα η διάρκεια ζωής είναι κάμποσες δεκαετίες, είναι και η μικρόνοια όσων δεν είναι σε θέση να δουν λίγο πιο μπροστά.

4. Ο Ν. Μουζέλης βλέπει ότι η Σοσιαλδημοκρατία, και όχι μόνο, έχει πρόβλημα, βλέπει τις θεαματικές αλλαγές από την παγκοσμιοποίηση, θεωρεί ότι η Σοσιαλδημοκρατία είναι δυνατό να αναζωογονηθεί, και συμφωνώ. Πού δεν συμφωνώ; Στο ότι πεθαμένα πρότυπα και σχέσεις είναι κατάλληλες για να την αναζωογονήσουν, και δεν σημαίνει ότι ο Μουζέλης υποστηρίζει κάτι τέτοιο. Όπως είπε ο Κέυνς, οι κοινωνίες γίνονται όμηροι πεθαμένων οικονομολόγων, θα προσέθετα: και πεθαμένων πολιτικών. Για την αναζωογόνηση χρειάζεται να προσδιορίσει κανείς τις απαντήσεις που μπορεί να δώσει η Σοσιαλδημοκρατία στα σημερινά και αυριανά προβλήματα μιας κοινωνίας, η οποία στην Ελλάδα ήδη φοβάται την 4η βιομηχανική επανάσταση –και καλά κάνει, γιατί με τούτα και με εκείνα, ξέρει ότι έχει παραμείνει στο περιθώριο της 3ης, αν όχι και της 2ης. Όπως, όμως, η Σοσιαλδημοκρατία της ένδοξης 30ετίας (1945-1975) πέτυχε, γιατί έδωσε πρωτογενείς απαντήσεις στα τότε προβλήματα, έτσι και σήμερα, η επιτυχία δεν θα προκύψει από την εμμονική αναπαραγωγή απαντήσεων της δεκαετίας του 1960 και του 1970.

Σε τελευταία ανάλυση, ανάπτυξη και εξέλιξη, δεν είναι μόνο η οικονομική διάσταση, αλλά και ένα ολόκληρο σύστημα αξιών, προσωπικών και συλλογικών, μορφές Διακυβέρνησης, κοινωνικές παράμετροι, που όλα μαζί καθορίζουν ένα πολύπλοκο χάσμα μεταξύ επιτυχημένων και αποτυχημένων κοινωνιών.

5. Ένα από τα πιο κρίσιμα σημεία για να κατανοήσουμε τις εξελίξεις είναι, ότι η επιτυχία της Σοσιαλδημοκρατίας δεν είναι αποκομμένη από τη συνολική επιτυχία ή αποτυχία της πολιτικής. Η επιτυχία στην ένδοξη 30ετία στηρίχθηκε στην επιτυχία του φορντικού μοντέλου, δηλ. σε μια συγκεκριμένη εκδοχή του καπιταλιστικού μοντέλου. Οι ειδικές συνθήκες που κυριάρχησαν τότε, οδήγησαν σε υψηλούς ρυθμούς μεγέθυνσης σε χώρες με πολύ διαφορετικά καθεστώτα, από τη Δύση μέχρι την Άπω Ανατολή, όπως και στη δικτατορική Ελλάδα. Η Σοσιαλδημοκρατία, όπου μπόρεσε, εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία. Στη συνέχεια, οι παγκόσμιες ισορροπίες, οι παράγοντες εξέλιξης, ο παγκόσμιος καταμερισμός εισοδήματος ανατράπηκαν από την άνοδο των ανερχόμενων χωρών, με αποτέλεσμα, αυτό να ερμηνευτεί ως αποτυχία της Σοσιαλδημοκρατίας.

6. Σήμερα, η πιο μεγάλη σύγκρουση δεν είμαι μεταξύ Σοσιαλδημοκρατίας και Νεοφιλελευθερισμού. Πάει πιο βαθιά. Ζούμε ένα ευρύτερο σκηνικό σε παγκόσμια κλίμακα, που αγκαλιάζει ή αφήνει πίσω του πολλές κοινωνίες ή διαπερνά κάθετα άλλες κοινωνίες: Ζούμε τη σοβαρή σύγκρουση μεταξύ μιας φιλελεύθερης ή ‘ανοικτής’ διεθνούς τάξης πραγμάτων και μιας επιστροφής σε κλειστές, φοβικές και αυταρχικές κοινωνίες. Όσοι κερδίζουν, ανοίγονται, όσοι χάνουν, κλείνονται. Ίσως και αλλιώς: όσοι ανοίγονται, κερδίζουν, όσοι κλείνονται, χάνουν. Η σύγκρουση αυτή δεν είναι τόσο οικονομική, όσο ιδεολογική και, κυρίως, πολιτική. Στη σύγκρουση αυτή, η Δημοκρατία υπονομεύεται: από αυτοτελής αξία υποβαθμίζεται σε εργαλείο, η αξία του οποίου καθορίζεται από την ικανότητά του να επιτύχει εφικτούς ή και ανέφικτους στόχους, που καλλιεργούνται, και συχνά, επίσης, καταπολεμούνται, ανάλογα με το πολιτικό περιβάλλον. Είδαμε τα χρόνια της κρίσης, πόσα άτομα, πολιτικοί, κόμματα, άλλες δυνάμεις, που δήλωναν άσπονδοι δημοκράτες, έδειξαν έτοιμοι να εγκαταλείψουν αξίες, αρχές και ιδεολογίες και να στρίψουν προς αντιδημοκρατικές κατευθύνσεις, όταν τα συμφέροντά τους εθίγησαν ή απειλήθηκαν.

7. Ένα σημείο στο οποίο σίγουρα μια σύγκλιση απόψεων δεν είναι διόλου εύκολη, σχετίζεται με το ρόλο της ιδεολογίας. Ο Ν. Μουζέλης δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην ιδεολογία. Σωστά. Το πρόβλημα είναι ότι στην πολιτική, δίπλα στην ιδεολογία υπάρχει η ανικανότητα (είτε στην επιλογή στόχων είτε στην επιλογή σωστών μέσων πολιτικής), η ιδιοτέλεια, η διαφθορά. Ή μήπως δεν έχουμε δει ανίκανες ή διεφθαρμένες σοσιαλδημοκρατικές, αριστερές, κομμουνιστικές, αυταρχικές καπιταλιστικές ή νεοφιλελεύθερες μορφές Διακυβέρνησης; Άποψή μου είναι ότι η επιτυχία ή αποτυχία ενός συστήματος δεν καθορίζεται αποκλειστικά από το ιδεολογικό του στίγμα. Αντίθετα, συν-καθορίζεται και από το ποια πραγματικότητα παράγεται από μια ιδεολογία και πώς επηρεάζει τη ζωή των ανθρώπων.

Στη διαδρομή της ανάλυσής του ο Ν. Μουζέλης αποφεύγει απόλυτες θέσεις, γιατί έχει μάθει πόσο εύκολα η πραγματικότητα ξεπερνά τις θεωρητικές βεβαιότητες όπως και τον εαυτό της. Ολοκληρώνοντας, θεωρώ ότι το βιβλίο του είναι μια σημαντική συμβολή στην ερμηνεία πολλών σύγχρονων προβλημάτων, δίνει εναύσματα για πολλές σκέψεις και οικοδομεί ένα ακόμα σκαλοπάτι στην προσωπική του διαδρομή, που οδηγεί στα επόμενα βήματα. Τον ευχαριστώ πολύ γι' αυτό.