ΚΥΡΙΑΚΗ
με ελεύθερη γνώμη..


Η ΥΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΔΡΑΧΜΗΣ...


Η μετάβαση στην ανάπτυξη της οικονομίας περιελάμβανε μεταρρυθμίσεις 
και αποκατάσταση του ρόλου της αγοράς
60 χρονια πριν
Του Πανου Καζακου*

Καθώς ολοκληρωνόταν η ανασυγκρότηση της χώρας με το τέλος του Εμφυλίου, οι κυβερνήσεις έπρεπε να στρέψουν την προσοχή τους σε δύο μείζονα ζητήματα – στη σταθεροποίηση και στην ανάπτυξη της οικονομίας. Η νομισματική μεταρρύθμιση της 9ης Απριλίου 1953 και η δέσμη συμπληρωματικών μέτρων και πρωτοβουλιών που τη συνόδευσαν, εγκαινίασαν μια νέα εποχή στην οικονομική πολιτική. Κάπως σχηματικά, σηματοδότησαν τη μετάβαση από τη διαχείριση της υπανάπτυξης (και, συναφώς, της φτώχειας και εξάρτησης από ξένους πόρους) στην αναζήτηση και αξιοποίηση δυνατοτήτων και ευκαιριών.

Η πολιτική εκείνη, που συνδέθηκε με το όνομα του Σπύρου Μαρκεζίνη, έχει ενδιαφέρον και λόγω της οικονομικής συγκυρίας στη σημερινή Ελλάδα, όπου πολλοί απαιτούν την επιστροφή στη δραχμή. Αλλά, στη δεκαετία του ’50 η υποτίμηση αποτέλεσε μέρος μιας στρατηγικής υπέρβασης του status quo, ενώ σήμερα ο κίνδυνος είναι να αποτελέσει μέσο για την (αδύνατη εν τέλει) προάσπισή του!

Η μετάβαση στη νέα εποχή δεν ήταν φυσικά απότομη. Το έδαφος είχαν ώς ένα βαθμό προετοιμάσει νωρίτερα αφενός η Αμερικανική Αποστολή και αφετέρου ο Γεώργιος Καρτάλης (1908-1957) ως υπουργός Συντονισμού στην τελευταία κυβέρνηση Ν. Πλαστήρα. Ομως, η αστάθεια των κεντρώων σχηματισμών και οι εσωτερικές αντιπαλότητες των ηγετών τους ενέτειναν τις αβεβαιότητες για το μέλλον της οικονομίας.

Στις εκλογές της 16ης Νοεμβρίου 1952 ο Ελληνικός Συναγερμός αναδεικνύεται σε κυρίαρχη πολιτική δύναμη. Στον Σπύρο Μαρκεζίνη (1909-2000) ανατίθεται η ευθύνη για όλα τα οικονομικά υπουργεία (Εμπορίου, Βιομηχανίας κ.ά.). Ουδέν προϊδέαζε ότι τελικά θα ήταν ο πρωταγωνιστής μιας από τις τολμηρότερες μεταρρυθμίσεις της οικονομικής πολιτικής στη μεταπολεμική Ελλάδα που έτεινε να περιορίσει δραστικά το δαιδαλώδες και αδιαφανές παρεμβατικό καθεστώς, που εξυπηρετούσε ειδικά συμφέροντα, εμποδίζοντας τη δυναμική της κοινωνίας.

Μέτρα λιτότητας και συγκράτηση του πληθωρισμού
Η πολιτική εκείνη κινήθηκε γύρω από δύο άξονες, πράγμα που μερικές φορές παραβλέπεται – έναν σταθεροποιητικό και έναν αναπτυξιακό. Βάση του σταθεροποιητικού άξονα ήταν κυρίως η υποτίμηση της δραχμής έναντι του δολαρίου από 15.000 δρχ. σε 30.000 δρχ. (αργότερα εξαλείφθηκαν τα τρία μηδενικά!). Η υποτίμηση και η κλίμακά της που αιφνιδίασε τους πάντες, μονοπώλησε κατά διαστήματα το ακαδημαϊκό και πολιτικό ενδιαφέρον, αλλά αποτελούσε ένα στοιχείο μιας συνολικής αντίληψης για την οικονομική πολιτική.

Ο Σπύρος Μαρκεζίνης έβλεπε καθαρά ότι η υποτίμηση θα αποτύγχανε αν δεν συμμαζευόταν το κράτος και δεν εφαρμόζονταν μεταρρυθμίσεις που άνοιγαν τις αγορές. Σύμφωνα με την οικονομική θεωρία, μια υποτίμηση θα έχει εντελώς πρόσκαιρη επίπτωση στην ανταγωνιστικότητα (και στο εξωτερικό ισοζύγιο) αν δεν συνοδευθεί από σειρά ολόκληρη μέτρων που αποτρέπουν τη διολίσθηση στον φαύλο κύκλο υποτιμήσεων-πληθωρισμού-υποτιμήσεων. Αυτό ακριβώς απέφυγε η κυβέρνηση όσο ήταν δυνατό με σειρά μέτρων: Αμέσως μετά την υποτίμηση αποφασίζει μερική απελευθέρωση του εισαγωγικού εμπορίου από δαιδαλώδεις ποσοτικούς περιορισμούς, κατάργηση του δελτίου άρτου, κατάργηση των εξαγωγικών επιδοτήσεων, εκλογίκευση των αγορανομικών ελέγχων, δηλαδή, λαμβάνει μέτρα που στοχεύουν στην τιθάσευση του πληθωρισμού. Επί της υπουργίας του Σπύρου Μαρκεζίνη συντάσσεται ο πρώτος μεταπολεμικός προϋπολογισμός 1953-54 που εμφάνισε ένα μικρό περίσσευμα, ολοκληρώνοντας τη δημοσιονομική πολιτική του Γεωργίου Καρτάλη. Κάπως αιχμηρά, ο στόχος ήταν η ανάπτυξη και η επίτευξή του προϋπέθετε λιτότητα. Αυτό σήμαινε, όπως εξηγούσε στη Βουλή ο Σπύρος Μαρκεζίνης, ότι η δημοσιονομική πολιτική έπρεπε να απαλλαγεί από την πελατειακή ή παλαιοκομματική λογική!

Επομένως, η υποτίμηση δεν έπρεπε να εξετάζεται απομονωμένα, αλλά σε συνάφεια με τα συνοδευτικά μέτρα και, κυρίως, με την ισοσκέλιση του προϋπολογισμού που επιτεύχθηκε ήδη κατά το έτος της υποτίμησης και τις αποφάσεις που στόχευαν ευθέως στη συγκράτηση του πληθωρισμού με την αποκατάσταση του ρόλου της αγοράς.

Ευρωπαϊκές πιστώσεις και επενδύσεις
Υπάρχει βέβαια και η μεσο- και μακροπρόθεσμη πτυχή. Σειρά ολόκληρη πρωτοβουλιών είχαν ως στόχο την οικονομική ανάπτυξη. Δημιουργούσαν μερικές κρίσιμες προϋποθέσεις για την κινητοποίηση της εγχώριας και ξένης επιχειρηματικότητας σε συνδυασμό όμως με ένα αναπτυξιακά δραστήριο κράτος. Αυτή η αναπτυξιακή πτυχή συχνά παραβλέπεται, ίσως γιατί τα αποτελέσματά της θα αργήσουν όπως είναι φυσικό.

Κεντρικό στοιχείο της αναπτυξιακής πτυχής είναι το πρόγραμμα ευρωπαϊκών πιστώσεων. Ο Σ. Μαρκεζίνης αναφέρεται εν εκτάσει στα ταξίδια του σε ΗΠΑ, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία κ.α. για την εξασφάλιση δανείων προς χρηματοδότηση συγκεκριμένων έργων. Οι επιλογές του έδιναν απάντηση στο ερώτημα τι θα γινόταν με την ανάπτυξη μετά τις δραστικές περικοπές της αμερικανικής βοήθειας.

Με τα παραγωγικά αυτά δάνεια επιτυγχάνεται η επέκταση και ενοποίηση του ηλεκτρικού δικτύου της χώρας, κατασκευάζεται ένα διυλιστήριο πετρελαίου παρά την οργανωμένη αντίδραση εγχωρίων συμφερόντων, προκηρύσσεται το υδροηλεκτρικό έργο του Μέγδοβα, επιταχύνονται οι διεργασίες για την αξιοποίηση των κοιτασμάτων της Πτολεμαΐδας, προωθούνται τα φράγματα του Αλιάκμονος και του Αχελώου που είχαν σημασία και για τη γεωργία, επεκτείνεται ο Ηλεκτρικός ώς την Κηφισιά.

Ενα δεύτερο στοιχείο της αναπτυξιακής πολιτικής του Ελληνικού Συναγερμού είναι ο ειδικός νόμος 2687/1953 για τις ξένες επενδύσεις. Ο νόμος είχε αυξημένη τυπική ισχύ με βάση το ελληνικό Σύνταγμα του 1952 (άρθρο 112) και περιείχε κίνητρα για την προσέλκυσή τους, αλλά και όρους με στόχο τη διασφάλιση της εθνικής συμμετοχής στα οφέλη, π.χ. περιορισμούς σε εξαγωγή κερδών και ξένη απασχόληση στις ιδρυόμενες επιχειρήσεις. Φυσιολογικά ο νόμος δεν απέδωσε αμέσως, αλλά μετά την πάροδο μερικών ετών, ιδίως από το 1958.

Η υποτίμηση και τα λοιπά συνοδευτικά μέτρα απέδωσαν: Στα επόμενα χρόνια ο πληθωρισμός, έπειτα από μια σύντομη άνοδο, μειώθηκε σταδιακά στο 2%, αποκαταστάθηκε η εμπιστοσύνη στο εθνικό νόμισμα, ενθαρρύνθηκε η αποταμίευση που θα της επέτρεπε να συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη, η εγχώρια παραγωγή αυξήθηκε σημαντικά. Η σταθερότητα θα ευνοήσει στη συνέχεια και την εισροή των λεγόμενων άδηλων πόρων από μετανάστες, ναυτεργάτες, εφοπλιστές και τουρίστες. Οι άδηλοι πόροι με τη σειρά τους επέτρεψαν την αύξηση των εισαγωγών κεφαλαιουχικών και καταναλωτικών αγαθών. Κατά πάσα πιθανότητα η επιτυχία της υποτίμησης έθεσε τις βάσεις για την εκβιομηχάνιση της χώρας καθώς ευνοούσε, μέσω του μηχανισμού των τιμών, ένα μείγμα εξαγωγικού προσανατολισμού και υποκατάστασης των εισαγωγών. Εκανε ανταγωνιστικές τις εξαγωγές και την εγχώρια παραγωγή.

Η οικονομική κατεύθυνση διατηρήθηκε για 25 χρόνια
Πάντως, οι αντιδράσεις στην υποτίμηση και στα συνοδευτικά μέτρα ήταν αναπόφευκτα οξύτατες και είχαν διαφορετικές πηγές. Από «τεχνική» άποψη ενδιαφέρον έχουν οι θέσεις του Κ. Βαρβαρέσου (1884-1957) ότι έπρεπε να είχε γίνει μικρότερη υποτίμηση ή/και να καθιερωθούν δύο ισοτιμίες! Η πολιτική κριτική επεσήμανε κυρίως τις αναδιανεμητικές επιπτώσεις της υποτίμησης. Π.χ. ο Σοφοκλής Βενιζέλος (1894-1964) δήλωνε ότι από τα μέτρα θα επωφεληθούν «οι μεγάλοι οφειλέται παγωμένων πιστώσεων, πληρώνοντας τα χρέη των με το ήμισυ των λιρών, τας οποίας αποθησαύρισαν κατά την μεταβατική περίοδον». Ο Αγγελος Αγγελόπουλος (1904-1995) υποστήριζε προσεκτικά ότι δεν είχαν ληφθεί υπόψη κοινωνικά κριτήρια. Κατά τον Γ. Καρτάλη «η πολιτική της υποτιμήσεως της δραχμής αποτελεί φορολογίαν των οικονομικώς ασθενεστέρων τάξεων».

Η κριτική εκείνη, συνολικά, δεν αναγνώριζε το σκληρό δίλημμα επιλογής ανάμεσα σε ανάπτυξη ή παροχές που αντιμετώπιζε η κυβέρνηση Α. Παπάγου (και οι μεταγενέστερες). Υποβάθμιζε τις αναπτυξιακές επιπτώσεις μιας πετυχημένης σταθεροποίησης για την ανάπτυξη μέσω εξαγωγών και την προσέλκυση ξένων επενδύσεων που θα δημιουργούσαν σταθερές βάσεις για τη βελτίωση της απασχόλησης και του βιοτικού επιπέδου.

Παρά την κριτική, τις πολιτικές αναταράξεις, τις οικονομικές διακυμάνσεις και κάποιες ανακολουθίες των κυβερνήσεων, η οικονομική πολιτική της χώρας θα διατηρήσει τα κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου 1952-1954 τουλάχιστον για δυόμισι δεκαετίες. Αυτή η σταθερότητα στη γενική κατεύθυνση (παρά τις ανακυκλούμενες πολιτικές εντάσεις) επέτρεψε στη χώρα να αξιοποιήσει τις αναπτυξιακές δυνατότητές της με βάση το σταθερό νόμισμα, πλεονάσματα στον τακτικό προϋπολογισμό για επενδύσεις, κρατικές πρωτοβουλίες με πρόγραμμα στις υποδομές και στη βιομηχανία και κίνητρα στην ξένη επιχειρηματικότητα για άμεσες παραγωγικές επενδύσεις στη χώρα. Και, το σπουδαιότερο, αποδείχθηκε ότι ήταν η λογική προϋπόθεση για το επόμενο αποφασιστικό βήμα - τη σύνδεση της Ελλάδας με την (τότε) ΕΟΚ το 1962.

Η σχετική βιβλιογραφία είναι στη διάθεση κάθε ενδιαφερομένου στο pan41kaz@otenet.gr.


* Ο κ. Πάνος Καζάκος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρόεδρος του Συμβουλίου ΤΕΙ Πελοποννήσου.

www.kathimerini.gr